Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων είναι το χρονικό διάστημα από τις 25 Δεκεμβρίου έως τις 6 Ιανουαρίου, ημέρα των Θεοφανίων. Η ονομασία του χρησιμοποιείται ήδη από τα βυζαντινά χρόνια και αναφέρεται σε μια περίοδο έντονης θρησκευτικής και λαϊκής σημασίας, κατά την οποία απαγορευόταν κάθε μορφή νηστείας.
Πέρα από τις μεγάλες χριστιανικές εορτές, το Δωδεκαήμερο συνδέεται με πλήθος εθίμων, δοξασιών και δεισιδαιμονιών, αποτελώντας παράλληλα μια περίοδο ανάπαυλας για τους γεωργούς μετά την ολοκλήρωση της σποράς.
Η ενότητα Χριστουγέννων και Θεοφανίων
Οι εορτές που ανοίγουν και κλείνουν το Δωδεκαήμερο παρουσιάζουν θεολογική και τελετουργική ενότητα. Στους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, η Γέννηση και η Βάπτιση του Χριστού εορτάζονταν μαζί, υπό την ονομασία Θεοφάνια ή Επιφάνια. Η κοινή αυτή αφετηρία εξηγεί τις ομοιότητες που διατηρούνται έως σήμερα στις εκκλησιαστικές ακολουθίες των δύο εορτών.
Κάλαντα, χοιροσφάγια και χριστόψωμο
Ο εθιμικός κύκλος του Δωδεκαημέρου ξεκινά την παραμονή των Χριστουγέννων με τα κάλαντα. Την ίδια ημέρα, σε πολλές περιοχές της χώρας πραγματοποιούνταν τα χοιροσφάγια, με τελετουργικό χαρακτήρα που διέφερε ανάλογα με τον τόπο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Καλαμπάκα, όπου το σφάξιμο γινόταν με ειδικό οικογενειακό μαχαίρι και συνοδευόταν από θρησκευτικές πράξεις, όπως χάραξη σταυρού και απαγγελία προσευχών. Η χοιροσφαγία θεωρείται κατάλοιπο αρχαίων θυσιών προς τιμήν του Κρόνου, που διατηρήθηκαν και στους βυζαντινούς χρόνους.
Ιδιαίτερη σημασία είχε και η παρασκευή του χριστόψωμου, το οποίο κοβόταν στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι από τον πατέρα ή τον μεγαλύτερο της οικογένειας, αφού πρώτα σταυρωνόταν.
Καλικάντζαροι και λαϊκές δοξασίες
Το Δωδεκαήμερο θεωρούνταν επικίνδυνη περίοδος σύμφωνα με τις λαϊκές αντιλήψεις. Κυρίαρχη ήταν η πίστη στους καλικάντζαρους, κακόβουλα πλάσματα που εμφανίζονταν τα Χριστούγεννα και εξαφανίζονταν με τον αγιασμό των υδάτων στα Θεοφάνια.
Οι δοξασίες αυτές επέβαλλαν περιορισμούς, κυρίως στις γυναίκες, στις οποίες απαγορευόταν να εργάζονται. Παράλληλα, πίστευαν ότι παιδιά που γεννιούνταν ή συλλαμβάνονταν αυτές τις ημέρες μπορούσαν να μεταμορφωθούν σε καλικάντζαρους.
Πρωτοχρονιά και έθιμα καλής τύχης
Στην Πρωτοχρονιά δεσπόζει το έθιμο του ποδαρικού, με την πεποίθηση ότι όσα συμβούν την πρώτη ημέρα του χρόνου θα καθορίσουν ολόκληρη τη χρονιά. Τα κάλαντα επαναλαμβάνονται, ενώ στους βυζαντινούς χρόνους ο εορτασμός απέκτησε έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα, συνδεδεμένο με τον Άγιο Βασίλειο και την καθιέρωση της βασιλόπιτας.
Τα Θεοφάνια και ο αγιασμός των υδάτων
Τα Θεοφάνια περιβάλλονται με ιδιαίτερο σεβασμό. Εκτός από τα κάλαντα, παρασκευάζονται ειδικά ψωμιά, όπως η «Φωτίτσα» στην Κεφαλονιά και το «Βουδόψωμο» στη Νάξος.
Κεντρικό στοιχείο της εορτής αποτελεί ο αγιασμός των υδάτων. Ο μικρός αγιασμός της παραμονής και ο καθαγιασμός των σπιτιών θεωρούνταν αποτελεσματικά μέσα για την απομάκρυνση κάθε κακού, συμπεριλαμβανομένων των καλικάντζαρων.
Ο κύκλος του Δωδεκαημέρου ολοκληρώνεται ουσιαστικά την επομένη των Θεοφανίων, με την εορτή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή.
Οι παγανιστικές ρίζες των εθίμων
Πολλά έθιμα του Δωδεκαημέρου ανάγονται στις ρωμαϊκές εορτές των Σατουρναλίων, στο Γενέθλιον του Αήττητου Ηλίου και στις Καλάνδες του Ιανουαρίου. Παρά τη χριστιανική τους επανανοηματοδότηση, οι παλαιότερες συνήθειες δεν εκτοπίστηκαν πλήρως, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο.
Χαρακτηριστικές είναι οι μεταμφιέσεις που επιβιώνουν έως σήμερα, όπως τα Ραγκουτσάρια και οι Μωμόγεροι στη βόρεια Ελλάδα, αλλά και αντίστοιχες γιορτές στο εξωτερικό, όπως η Μπεφάνα στη Ρώμη.
Ένας κύκλος πίστης και παράδοσης
Τα έθιμα του Δωδεκαημέρου αποτυπώνουν έναν μικτό χαρακτήρα χριστιανικών τελετουργιών και παγανιστικών καταβολών. Στο βάθος τους κυριαρχεί η κοινή πεποίθηση ότι πρόκειται για μια κρίσιμη περίοδο του χειμώνα, αφιερωμένη στην εξασφάλιση καλής χρονιάς, υγείας και πλούσιας καρποφορίας.
Πηγή: SanSimera.gr