Η ιστορία του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία και η χειροθεσία του π. Βησσαρίωνα Βακάρου

• Γράφει η Νεκταρία Ζαγοριανάκου-Μακρυδήμα*

Ο Άγιος Γεώργιος των Ελλήνων στη Βενετία, είναι η παλαιότερη ελληνική ορθόδοξη εκκλησία στη Δύση. Είναι αφιερωμένη στον Σωτήρα Χριστό και στον μεγαλομάρτυρα Άγιο Γεώργιο από τους Έλληνες (μέτοικους) που είχαν εγκατασταθεί στην Βενετία, αλλά και από όλους όσους έφταναν στην πόλη όπως οι έμποροι, οι ναυτικοί. Ο ναός αποτέλεσε την έδρα της Αδελφότητας των Ελλήνων1. Ο Άγιος Νικόλαος είναι ο προστάτης της αδελφότητας,  της Scuola di San Nicolo della Nazion Greca, ενός θρησκευτικού σωματείου σε εθνική βάση, που ίδρυσαν οι Έλληνες το 1498. Τα μέλη της εκπροσωπούσαν το ελληνικό γένος, και προέρχονταν από την Ήπειρο, την Κρήτη, την Κύπρο, τα νησιά του Αρχιπελάγους, την Μονεμβασιά, την Πελοπόννησο συνολικά, την Ζάκυνθο, την Κεφαλονιά, την Κέρκυρα, τη Μακεδονία.

 

Οι Έλληνες έφτασαν στη Βενετία πριν από το 10ο αιώνα. Η ανάδειξη της πόλης σε οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο ευνόησε τον ερχομό αλλά και την εγκατάσταση ετερόκλητων ομάδων Ελλήνων (λογίων, σπουδαστών, στρατιωτών, καλλιτεχνών, εργατών, υπηρετριών). Με την πτώση της Κωνσταντινούπολης ο αριθμός τους αυξάνει σημαντικά, μάλιστα το 1479 ο πληθυσμός των Ελλήνων έφτανε τους τέσσερις με πέντε χιλιάδες. Η ενσωμάτωση στην κοινωνία είχε άμεση εξάρτηση από τον τόπο προέλευσης, το επάγγελμα ή τις δεξιότητες του «νεοφερμένου», το φύλο, την κοινωνική θέση.   Ένα από τα κύρια προβλήματα που αντιμετώπισαν ήταν η ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Ο Δόγης είχε επιτρέψει να λειτουργούν σε ένα καθολικό ναό, του αγίου Βλασίου. Οι Έλληνες ήθελαν το δικό τους ναό. Θα έπρεπε όμως να περιμένουν για πολλά χρόνια.  

Στις αρχές του 16ου αιώνα, παρουσίασαν το αίτημα στον Δόγη οι Έλληνες ορθόδοξοι στρατιώτες της Βενετίας (Stradioti), τα μισθοφορικά σώματα που υπηρετούσαν ως ελαφρύ ιππικό υπό τη σημαία του αγίου Μάρκου, που λόγω της μεγάλης τους προσφοράς στους πολέμους της Βενετίας εναντίον των Οθωμανών έχαιραν σεβασμό και ιδιαίτερη εκτίμηση από τις αρχές. Στην αίτηση που υπέβαλαν στο συμβούλιο των δέκα στις 4 Οκτωβρίου 1511, ζητούσαν την άδεια αγοράς του οικοπέδου για να χτίσουν εκκλησία αφιερωμένη στον προστάτη τους, στον άγιο Γεώργιο. Το αίτημά τους έγινε δεκτό αλλά η τελική έγκριση από τον ίδιο το Δόγη δόθηκε στις 30 Απριλίου 1514 αφού πρώτα διαπιστώθηκε ότι το οικόπεδο είχε αγοραστεί. 

Η κατασκευή ξεκίνησε το 1536 και ολοκληρώθηκε το 15772. Εκείνη τη χρονιά έγινε και η χειροτονία του εφημερίου του ναού του Αγίου Γεωργίου, Γαβριήλ Σεβήρου, ως μητροπολίτη Φιλαδελφείας. Ο San Giorgio dei Greci, έγινε η έδρα ορθόδοξου επισκόπου άμεσα εξαρτώμενου από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Η ανέγερση του ναού ήταν το σημαντικότερο γεγονός της ιστορίας της παροικίας κατά τον 16ο αιώνα. Ο Σεβήρος καθιέρωσε τα ληξιαρχικά βιβλία των βαπτίσεων, των γάμων, ίδρυσε γυναικεία μονή, δίπλα από το ναό και βοήθησε τη λειτουργία ελληνικού σχολείου που είχε ιδρύσει η αδελφότητα το 1593. Όλοι οι επόμενοι μητροπολίτες διατήρησαν τον τίτλο του «Φιλαδελφείας», εκλέγονταν από την Αδελφότητα, είχαν άμεση εξάρτηση από τον Πατριαρχείο και δεν αναγνώριζαν τον πάπα.   

Η συνολική δαπάνη κατασκευής ξεπέρασε τα 18.000 δουκάτα, μεγάλο χρηματικό ποσό για εκείνη την εποχή. Τα χρήματα αυτά συγκεντρώθηκαν από τακτικές και έκτακτες εισφορές των Ελλήνων μετοίκων, από δωρεές και κληροδοτήματα των παροίκων, αλλά και από ένα ειδικό φόρο που έπρεπε να καταβάλουν τα ελληνικά πλοία που έφταναν στη Βενετία3. 

 

Ο ναός βρίσκεται στη συνοικία Castello, στην Πλατεία των Ελλήνων, η οποία περιβάλλεται από το κανάλι, τη γέφυρα και το λιθόστρωτο, την «αγυιά των Ελλήνων» καθώς και τις «παρόδους των Ελλήνων». Λίγα μέτρα πιο μακριά από την πλατεία του Αγίου Μάρκου, από το παλάτι των Δόγηδων, οι Έλληνες άφηναν το δικό τους στίγμα στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Ανδρία. 

 

Στην είσοδο του ναού υπάρχει λαξεμένη επιγραφή: 

 

Χριστϖ Σωτήρι/ και τω άγίω μάρτυρι Γεωργίω οι μέτοικοι / και οι άεί καταίροντες Ένετίαζε των ‘Ελλήνων / όπως ἔχοιεν κατά τα πάτρια τω θεώ θρησκενειν /εκ τών ενόντων φιλοτιμησάμενοι το ιερόν/ ανέβηκαν.

 

Η εκκλησία είναι μονόκλιτη βασιλική με τρούλο στο κέντρο, εξέχουσες τις ασπίδες της πρόθεσης και του διακονικού και όλες τις όψεις ελεύθερες, επενδεδυμένες με πέτρα της Ίστριας. Αρχιτέκτονες του ναού ήταν αρχικά ο Sante Lombardo και στη συνέχεια ο Zuanantonio Chiona.  Η εσωτερική διακόσμηση του ναού ανατέθηκε στον πιο άξιο, ταλαντούχο, διάσημο ζωγράφο φορητών εικόνων της Κρητικής σχολής. Στον Μιχαήλ Δαμασκηνό, στον διδάσκαλο, που γεννήθηκε στον βενετοκρατούμενο Χάνδακα (Ηράκλειο, της Κρήτης). Τα έργα του συγκαταλέγονται στα καλύτερα δείγματα της μεταβυζαντινής ζωγραφικής. 

Οι Έλληνες της αδελφότητας τον προσκάλεσαν στη Βενετία διότι ήθελαν να διακοσμήσουν το νεόκτιστο ναό τους σύμφωνα με την ελληνορθόδοξη αγιογραφική παράδοση. Έφτιαξε το μεγαλύτερο μέρος του Εικονοστασίου. Αριστερά της Ωραίας πύλης, τοποθετήθηκε η βυζαντινή εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα, δώρο της Μεγάλης Δούκισσας Άννας Νοταρά. Ίσως μια από τις πιο θαυμάσιες βυζαντινές δημιουργίες. 

Το 1589 το Συμβούλιο της Ελληνικής κοινότητας της Βενετίας, ανέθεσε στον Ιωάννη τον Κύπριο να συνεχίσει τη διακόσμηση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων. Το Συμβούλιο καθόρισε με σαφήνεια στα πρακτικά ότι ο ζωγράφος όφειλε να ακολουθήσει την παράδοση ζωγραφίζοντας «τόν ρυθμόν, τά ἐνδύματα, τάς μορφάς καί τάς ἐκφράσεις Ἑλληνικάς, ὡς ἀπαιτεῖ  ἡ  ἀληθής Ἑλληνική τέχνη» (4)

Στα ίδια πρακτικά η ελληνική κοινότητα της Βενετίας υποχρέωσε τον Ιωάννη τον Κύπριο να χρησιμοποιήσει «ὡς ἐπόπτην, σύμβουλον καί διορθωτήν τοῦ  ἐν λόγῳ  ἔργου τόν ἐκλαμπρότατον Τιντορέττον».

Ζωγράφισε τις τοιχογραφίες του Παντοκράτορα, των προφητών, των Αποστόλων και των Αγγελικών δυνάμεων στον τρούλο και την Πεντηκοστή στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του Διακονικού. Την ίδια χρονιά ζωγράφισε και την Ανάνηψη σε στενές σανίδες τοποθετημένες στον ημικυλινδρικό τοιχίο της κόγχης του Διακονικού.       

Η ανέγερση του ναού ολοκληρώθηκε και το επόμενο βήμα της δραστήριας ελληνικής κοινότητας ήταν ένα ψηλό, λαμπρό καμπαναριό, αντάξιο του ναού. Χίλια δουκάτα έδωσε ο Ζακυνθινός Ιάκωβος Σαμαριάρης. Το εντυπωσιακό καμπαναριό των Ελλήνων όμως είχε μια ιδιαιτερότητα. Γέρνει από γεννησιμιού του. Εδώ και αιώνες. Βέβαια η κλίση του αυτή δεν του στέρησε το χαρακτηρισμό ενός από τα ωραιότερα καμπαναριά της Γαληνοτάτης. Είναι στολισμένο με γλυπτό ρολόι και με τέσσερις καμπάνες. Το σχέδιο ανήκει στον αρχιτέκτονα Bernardo Ongarin. 

Τον Νοέμβριο του 1991, με απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, συστήθηκε η Ιερά Μητρόπολις Ιταλίας και Εξαρχία Νοτίου Ευρώπης και ενθρονίστηκε ο πρώτος μητροπολίτης της. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου ορίστηκε έδρα της.

Την Κυριακή 29 Αυγούστου 2021, στον λαμπρό ναό του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία, την ημέρα που η ορθόδοξη εκκλησία γιορτάζει τη μνήμη της Αποτομής της Τιμίας Κεφαλής του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου και Βαπτιστού τελέσθηκε σύμφωνα προς την τάξη του Οικουμενικού πατριαρχείου, Όρθρος και Αρχιερατική θεία Λειτουργία, από τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Ιταλίας κ. Πολύκαρπο. Κατά τη διάρκεια της θείας Λειτουργίας, τελέσθηκε το πρώτο μέρος, η χειροτονία σε Πρεσβύτερο, ο δεύτερος βαθμός της ιεροσύνης, του μέχρι πρότινος αρχιδιακόνου του Σεβασμιότατου Μητροπολίτου Ιωαννίνων κ. Μαξίμου, π. Βησσαρίωνα Βακάρου. Έλαβε το οφίκιο του Αρχιμανδρίτη και τοποθετήθηκε προϊστάμενος του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία. Η πόλη δεν είναι άγνωστη στον πατέρα Βησσαρίων μιας και εκεί σπούδασε Ιστορία της Τέχνης στο πανεπιστήμιο Κα Φόσκαρι, το οποίο έχει μια ισχυρή διεθνή διάσταση, ιδιαίτερα σημαντική σε μια πόλη όπως η Βενετία, η οποία αποτελεί πολιτιστικό και πολιτικό κέντρο και σταυροδρόμι μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών γλωσσών και θρησκειών.

Το 2002 είχε χειροτονηθεί διάκονος, ο πρώτος βαθμός της ιεροσύνης στη μητρόπολη Ιωαννίνων, από το Μακαριστό Μητροπολίτη Ιωαννίνων κ. Θεόκλητο. Το 2014 χειροθετήθηκε σταυροφόρος αρχιδιάκονος από το Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Ιωαννίνων, κ. Μάξιμο. 

Πάντα άξιος πατέρα Βησσαρίων. Καλή ιεροσύνη, καλή διακονία στην Γαληνοτάτη.

Βιβλιογραφία

 

1. Μ. Ι. Μανούσακας .Βιβλιογραφία του Ελληνισμού της Βενετίας, Μέρος Α’. Γενικά, Θησαυρίσματα 10 (1973), σ. 7-87
2. Μπρούσκαρη , ό.π., ο. 19-54. Μ. Ι. Μανούσακα , Τά κυριώτερα έγγραφα (1536-1599) γιά τήν οικοδομή και τή διακόσμηση του ‘Αγίου Γεωργίου των ‘Ελλήνων της Βενετίας, στον τόμο Εις Μνήμην Παναγιώτου Α. Μιχελη, ‘Αθήναι 1981, σ. 334-355 
3. Μπρούσκαρη , σ. 111
4. Κ. Μέρτζιου, Θωμάς Φλαγγίνης και ὁ Μικρός Ἑλληνομνήνων, Αθήνα, 1939, σ. 238

*Η  Νεκταρία Ζαγοριανάκου-Μακρυδήμα, είναι Ιατρός-Συγγραφέας