• Γράφει η Νεκταρία Ζαγοριανάκου 
  • Φωτογραφίες- Βίντεο: Μενέλαος Συκοβέλης
  • Μουσική: Θοδωρής Συκοβέλης

Στα πλαίσια των εκδηλώσεων μνήμης του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού για την επέτειο των εκατό χρόνων από τη μικρασιατική καταστροφή, διοργανώθηκε από την εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης της Θεσσαλονίκης, έκθεση με τίτλο: 

«Θεσσαλονίκη 1922: Μνημεία και Πρόσφυγες»

 

Η έκθεση έχει μια διαφορετική οπτική. Μιλά για το πώς ο πολιτισμός έδωσε απάγκιο στην απόγνωση. Ο εικοστός αιώνας έφερε ριζικές αλλαγές και αναδιατάξεις. Η Θεσσαλονίκη αφουγκράστηκε τους κραδασμούς της ιστορίας. Τα γεγονότα μιας και μόνο δεκαετίας έφεραν τεράστιες αλλαγές στην εικόνα και στην ψυχή μιας πόλης. Δέχτηκε χιλιάδες ανθρώπους, πρόσφυγες, άστεγους, άπορους και τους έθρεψε όλους.

Φωτογραφία-Μενέλαος Συκοβέλης

  

  1. Οι πρόσφυγες, της μικρασιατικής καταστροφής, έπαιρναν μαζί τους είδη πρώτης ανάγκης, πράγματα που χρειάζονταν για να επιβιώσουν στο ταξίδι κι ύστερα έτρεχαν στις εκκλησίες τους για να πάρουν ό,τι μπορούσαν. Κυρίως εικόνες, αλλά και βιβλία, κειμήλια. Και υπήρξαν πολλές στιγμές που θυσίασαν τα απαραίτητα για να σώσουν τις εικόνες τους. Διότι ήταν ό,τι πολυτιμότερο είχαν. Ήξεραν πολύ καλά ότι θα ήταν ο παντοτινός κρίκος σύνδεσης με τους τόπους που βίαια τους ανάγκαζαν να εγκαταλείψουν. Πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, την Κωνσταντινούπολη, την μικρά Ασία. Δυο εικόνες. Παναγία η Ρευματοκρατόρισα (1) και Παναγία Ηλιόκαλη, τις θαυματουργές αυτές εικόνες, σημείο αναφοράς της ζωής των προσφύγων, πλαισιώνουν τριάντα έξι εικόνες που παρουσιάζονται για πρώτη φορά, καθώς και θρησκευτικά κειμήλια, βιβλία.

 

Δημόσια κτίρια, εκκλησίες, μνημεία δίνουν στέγη στους ανθρώπους. Ταχυδρομικά δελτάρια, εικονογραφικό υλικό, αποκόμματα εφημερίδων, φωτογραφίες στρατιωτών και καλλιτεχνών αποτυπώνουν την εικόνα της πόλης την πιο κρίσιμη δεκαετία της ζωής της. 1912-1922. Η απελευθέρωση από τους Οθωμανούς, ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος, η έδρα του μακεδονικού μετώπου, η μεγάλη πυρκαγιά, η μικρασιατική καταστροφή.   

 

Το 1912 η Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε από τον οθωμανικό ζυγό. Η Αχειροποίητος, ήταν η πρώτη παλαιοχριστιανική εκκλησία που είχε μετατραπεί σε τζαμί. Προοριζόταν να γίνει το Κεντρικό Βυζαντινό Μουσείο και για αυτό δεν είχε καθαγιαστεί μετά την απελευθέρωση. Έμελλε να γίνει προσφυγικός καταυλισμός, για τους εκτοπισμένους πληθυσμούς των εμπόλεμων περιοχών.

 

Παναγία ἡ Ρευματοκρατόρισσα

 

«Στή μισοβυθισμένη μές στά χώματα Ἀχειροποίητο, σέ μιά γωνιά τοῦ νάρθηκα, βρίσκεται σχεδόν παραπεταμένη ἡ Παναγία ἡ Ρευματοκρατόρισσα. Κατεβαίνω ἀρκετά συχνά καί τήν κοιτάζω πικροχαμογελώντας γιά τήν κοινή κατάντια μας. Δέ μοιάζει, βέβαια, μέ προσκύνημα αὐτό πού κάνω καί τό ξέρω καλά. Εἶναι πιό πολύ σάν ἐπίσκεψη σέ μιά παλιά φιλενάδα τῆς γιαγιᾶς μου καί τῆς προγιαγιᾶς μου, ὅπου πάω γιά νά χαϊδευτῶ καί νά κλαυτῶ, μιά κι ἔχουν λείψει προπολλοῦ ἐκεῖνες. Τό κερί τ’ ἀνάβω ἁπλῶς γιά νά βλεπόμαστε καλύτερα. Κρυφοκοιταζόμαστε ὥσπου νά λιώσει κι ὕστερα τή φιλῶ στά πεταχτά καί φεύγω. Τά συναισθήματά μας πάντοτε τά καταπιέζουμε στό σπίτι. Ὧρες ὧρες θαρρῶ πώς κάτι θέλει νά μοῦ μιλήσει. Αὐτό καί νά γίνει δέν πρόκειται νά τό θεωρήσω γιά θαῦμα».

 

Φωτογραφία-Μενέλαος Συκοβέλης

Γ. Ιωάννου, Παναγία η Ρευματοκρατόρισσα ( Ἡ σαρκοφάγος, 1971)

Τον Αύγουστο του 1917, μέρα Σάββατο, γύρω στις 3.30μμ ξέσπασε φωτιά σε διώροφο σπίτι της οδού Ολυμπιάδος 3, στη Θεσσαλονίκη. Τα περισσότερα σπίτια στην πόλη ήταν ξύλινα κι ο αέρας δυνατός. Σε λίγες ώρες κάηκαν 9.500 χιλιάδες κτίρια. Οι άστεγοι έφτασαν τους εβδομήντα τρείς χιλιάδες (2). Η πόλη είναι ένας σωρός από χαλάσματα. Οι εκκλησίες γεμίζουν πυρόπληκτους. Η Αχειροποίητος φιλοξενεί άστεγους.

 

  1. Μικρασιατική καταστροφή. Οι άνθρωποι ξεριζώνονται από τα σπίτια τους. Το ταξίδι του ξενιτεμού ξεκινά. Άγνωστοι μεταξύ αγνώστων. Άνθρωποι πεθαίνουν στη διαδρομή, χάνονται. Οικογένειες ξεκληρίζονται. 

Οι πρόσφυγες όταν έφταναν στη Θεσσαλονίκη περνούσαν πρώτα από τα απολυμαντήρια γνωστά και ως Λοιμοκαθαρτήρια της Καλαμαριάς. Εκεί γινόταν απολύμανση. Τους έλουζαν κι ύστερα άντρες και γυναίκες τους κούρευαν με την ψιλή. Όλα όσα κουβαλούσαν μαζί τους έμπαιναν στον κλίβανο, και τα ρούχα τους. 350.000 πρόσφυγες από τη μικρά Ασία, την ανατολική Θράκη , τον Καύκασο, τον Πόντο, την Καππαδοκία, τη Ρωσία. Είκοσι δυο χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν στην Καλαμαριά. Όσο για τους υπόλοιπους αφού περνούσαν έξι με εφτά μήνες και βεβαιώνονταν ότι δεν κουβαλούσαν λοιμώδη νοσήματα, έβρισκαν στέγη στη Θεσσαλονίκη, στην Μακεδονική ενδοχώρα, από την επιτροπή περίθαλψης προσφύγων. Δημιούργησαν συνοικισμούς, (Κορδελιό, Νέα Ευκαρπία, Νέα Κρήνη, Νέα Μηχανιώνα, Νέα Μαγνησία, Νεάπολη, Σαράντα Εκκλησιές, Μενεμένη, Ξηροκρήνη) ενώ άλλοι έφτιαξαν σπίτια, τα καστρόσπιτα, στα στενά και δαιδαλώδη σοκάκια της Άνω πόλης.

Φωτογραφία-Μενέλαος Συκοβέλης

 

Στην Αχειροποίητο έζησαν πολλές οικογένειες προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής. Ο ναός φιλοξενεί περισσότερες από ογδόντα οικογένειες. Περίπου στους τετρακόσιους με πεντακόσιους ανθρώπους, όλων των ηλικιών. Ζούσαν στα κλίτη, στα υπερώα, στις κόγχες. Οι άνθρωποι προσπαθούσαν να οριοθετήσουν τον ιδιωτικό από το δημόσιο βίο τους χρησιμοποιώντας διαχωριστικά από σεντόνια, κουβέρτες. Παραπετάσματα που οριοθετούν τα νοικοκυριά τους.  

 

Φωτογραφία-Μενέλαος Συκοβέλης

 «Στή Σαλονίκη τούς πιό πολλούς τούς στρίμωξαν στήν Ἀχειροποίητο ἤ ἐκεῖ γύρω. Οἱ Τοῦρκοι εἶχαν μετατρέψει γιά αἰῶνες τήν τεράστια ἐκκλησιά σέ τζαμί κι ἔτσι τήν εἶχαν μαγαρίσει. Μποροῦσαν λοιπόν νά τή μαγαρίσουν λιγάκι κι οἱ ἀνοικονόμητοι πρόσφυγες. Αὐτοί, ἀφοῦ ἔστησαν τήν εἰκόνα τους στή θέση τοῦ ἱεροῦ, χώρισαν μέ κουβέρτες καί σεντόνια χώρους σά δωμάτια κι ἄρχισαν νά ζοῦν. Ἔρωτες, καβγάδες, ξυλοδαρμοί, γλέντια, χαρές καί γεννητούρια, γίνονταν πίσω ἀπ’ τά κρεμασμένα σεντόνια, πού τότε μόνο σηκώνονταν ὅλα, ὅταν ἦταν ἰδιαίτερα μεγάλης σημασίας τό γεγονός. Στά καρναβάλια καίγονταν τό πελεκούδι. Ὥς κι οἱ μπαγιάτηδες σαλονικοί προσπαθοῦσαν νά λάβουν μέρος. Ὕστερα ἀπ’ ὅλα αὐτά, ἦταν βέβαια περιττό νά ξαναγιαστεῖ ἡ ἐκκλησία, πράγμα ὅμως πού ἔγινε μεγαλοπρεπῶς, μόλις πέταξαν ἀπό μέσα τούς πρόσφυγες».

 

Γ. Ιωάννου, Παναγία η Ρευματοκρατόρισσα ( Ἡ σαρκοφάγος, 1971)

Η Αχειροποίητος θα φιλοξενήσει το τελευταίο κύμα προσφύγων του 1922 για τέσσερα χρόνια. 

Φωτογραφία-Μενέλαος Συκοβέλης

Έκθεση «Θεσσαλονίκη 1922: Μνημεία και Πρόσφυγες»

Ροτόντα πλατεία Αγίου Γεωργίου, Θεσσαλονίκη

Διάρκεια έκθεσης: 9 Σεπτεμβρίου-31 Δεκεμβρίου 2022

Γενικός συντονισμός, Ελισάβετ Τσιγαρίδα (αναπληρώτρια προϊσταμένη εφορίας αρχαιοτήτων πόλης Θεσσαλονίκης) και επιμέλεια, Φλώρα Καραγιάννη, (τμηματάρχη Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων). 

       Υποσημείωση 1. Η Παναγία η Ρευματοκρατόρισσα είναι μια αμφιπρόσωπη εικόνα. Στην πίσω πλευρά υπάρχει μια παλαιότερη αγιογραφία της Σταύρωσης. Στη Θεσσαλονίκη την έφεραν οι πρόσφυγες από τη Ραιδεστό της ανατολικής Θράκης. Βρίσκεται στο ναό της Αχειροποιήτου

        Υποσημείωση 2.  Ο Γάλλος αρχαιολόγος και πολεοδόμος Ernest Hébrard θα ανοικοδομήσει και πάλι την Θεσσαλονίκη. 

Κοινοποίηση

Κοινοποιείστε στους φίλους σας!