Η βελανιδιά στην Ιερά Οικία της Αρχαίας Δωδώνης που φύτεψε ο καθηγητής Σωτήρης Δάκαρης τη δεκαετία του 1950, υπάρχει ακόμα και είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα σημεία αναφοράς του χώρου της Αρχαίας Δωδώνης. Αποτελεί μια υπενθύμιση της ιερής βελανιδιάς που υπήρχε κάποτε εδώ και έδωσε για πρώτη φορά χρησμό στην ιστορία του αρχαίου κόσμου.
Σε απόσταση 20 χλμ. από τα Γιάννενα, το Ιερό της Δωδώνης λειτούργησε από την Εποχή του Χαλκού με τη λατρεία της θεάς Γης πιθανόν μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ., όταν απαγορεύτηκε από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο κάθε μορφή παγανισμού. Οι ανασκαφές έχουν δώσει μοναδικές πληροφορίες για την αρχαία λατρεία, αφού εντοπίστηκαν πάνω από 4.216 επιγραφές, όπου παρατηρείται μέχρι και η εξέλιξη της γλώσσας από λαϊκούς ανθρώπους. Πλούτος που δεν έχει εντοπιστεί πουθενά αλλού έως τώρα.
Ήταν σίγουρα τὸ ἀρχαιότερον τῶν ἐν Ἕλλησι χρηστηρίων, όπως μαρτυρεί ο Ηρόδοτος, και κατά την ομηρική εποχή ήταν πλέον ευρύτατα γνωστό, όπως βεβαιώνει η αναφορά του στα έπη. Στον Δωδωναίο Δία απευθύνει επίκληση ο ήρωας Αχιλλεύς για τον φίλο του Πάτροκλο, ενώ ο Οδυσσέας, κατά τη δεκάχρονη περιπλάνησή του, επισκέπτεται το μαντείο της Δωδώνης για να ρωτήσει σχετικά με την επιστροφή του στην πατρίδα. Παράλληλα ξεχωρίζει γιατί υπήρξε κέντρο εξουσίας και επίκεντρο των οικονομικών και πολιτικών δραστηριοτήτων της ηπειρωτικής ενδοχώρας και συνάμα θρησκευτικό κέντρο με μεγάλη γεωγραφική εμβέλεια έως και την Ύστερη Αρχαιότητα.
Ο κύριος πυρήνας είναι η Ιερά Οικία με τη βελανιδιά, γύρω από την οποία οργανώθηκε αρχιτεκτονικά το Ιερό της Δωδώνης με δημόσια (Πρυτανείο), πολιτικά (Βουλευτήριο), πολιτιστικά (Θέατρο, Στάδιο), κοσμικά (Στοές) και θρησκευτικά.
Πιστευόταν ότι στις ρίζες της κατοικούσαν ο Δίας και η Διώνη. Το θρόισμα των φύλλων της και το κελάρυσμα του νερού της Νάιας πηγής στις ρίζες της έχουν ερμηνευθεί ως μαντικά σημάδια.
Στο τέλος του 8ου αιώνα π.Χ., οι ήχοι από την κρούση των χάλκινων λεβήτων πάνω σε τρίποδες που περιέβαλλαν τη βελανιδιά είχαν αποτροπαϊκό χαρακτήρα και αποτελούσαν είδος μαντείας (δωδωναῖον χαλκεῖον).
Η συντριπτική πλειονότητα των ερωτημάτων αφορούσε ζητήματα ιδιωτικού χαρακτήρα όπως θέματα υγείας, οικονομικά, τεκνοποίησης, επαγγελματικά, καιρικές συνθήκες και καλλιέργειες, αλλά και δημόσια ερωτήματα που αφορούσαν θέματα λατρείας και λατρευτικών τελετών, απελευθερωτικές πράξεις, αγοραπωλησία δούλων, έκβαση αγώνων κ.λπ.
Τα μολύβδινα χρηστήρια ελάσματα, στα οποία οι πιστοί κατέθεταν τα ερωτήματά τους. Έχει ξεκινήσει μάλιστα η διαδικασία ένταξής τους στο Πρόγραμμα Μνήμη του Κόσμου της UNESCO. Η αξία τους έγκειται στη μοναδικότητα του αυθεντικού, πρωτογενούς υλικού με πολύ σημαντική συμβολή στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, η οποία υποφέρει από την έλλειψη γραπτών πηγών. Σε αυτά τα ελάσματα διαβάζονται συνολικά 4.216 επιγραφές.
Το αρχαίο θέατρο της Δωδώνης κατασκευάστηκε κατά τη μεγάλη ακμή του Ιερού, στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ., στα χρόνια της βασιλείας του Πύρρου, ο οποίος έδωσε στο μέχρι τότε υπαίθριο ιερό, μνημειακό χαρακτήρα. Εικάζεται ότι χωρούσε 15.000-17.000 θεατές, ενώ κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους μετατράπηκε σε αρένα για θηριομαχίες και μονομαχίες. Οι συστηματικές ανασκαφές ξεκίνησαν το 1920 με την εποπτεία του καθηγητή Γ. Σωτηριάδη και συνεχίζονται κατά διαστήματα μέχρι σήμερα. Οι πρώτες εκτεταμένες αναστηλώσεις έγιναν στις δεκαετίες 1960/70. Στον νέο κύκλο αναστηλώσεων όμως, που ξεκίνησε το 2000, παρατηρήθηκαν εκτεταμένες παρατοποθετήσεις αρχιτεκτονικών μελών, οι οποίες αλλοίωναν τα χαρακτηριστικά του χώρου. Έτσι, με σύγχρονα πλέον μέσα, διορθώθηκαν τα λάθη των πρώτων αναστηλώσεων και αποκαταστάθηκαν η αισθητική και η μορφολογία του, ενώ τον Ιούνιο του 2022 αποδόθηκε στο κοινό ολοκληρωμένη η κατώτερη ζώνη του κοίλου του. Οι εργασίες συνεχίζονται στο μεσαίο κοίλο, ενώ πλέον το αρχαίο θέατρο της Δωδώνης είναι εγγεγραμμένο ως σειριακή υποψηφιότητα με άλλα 13 θέατρα στον Ενδεικτικό Κατάλογο της Ελλάδας – Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO.
Μαντείο Δωδώνης: Το αρχαιότερο μαντείο της Ελλάδος λίγα λεπτά μακριά μας
